Władimir Czełomiej

---

Dzieciństwo i studia

Władimir Czełomiej przyszedł na świat w rodzinie ukraińskich nauczycieli, w chwili, gdy I wojna światowa zbliżała się do Siedlec, gdzie się urodził. Miasto to znajdowało się wówczas w granicach kongresowego Królestwa Polskiego, które było związane unią personalną z Imperium Rosyjskim. W wieku zaledwie trzech miesięcy, kiedy front wojenny stał się zagrożeniem, jego rodzina podjęła decyzję o migracji do Połtawy. W wieku 12 lat, po pewnym czasie spędzonym w Połtawie, Czełomiejowie postanowili się przenieść do Kijowa, co miało znaczący wpływ na przyszłość Władimira.

W 1932 roku podjął studia na Politechnice Kijowskiej, będąc pod inspirującym wpływem wcześniejszych studentów, takich jak Siergiej Korolow. Już na początku swojego kształcenia wyróżniał się spośród innych studentów. W 1936 roku zdołał opublikować swoją pierwszą pracę naukową, zatytułowaną „Analiza wektorowa”. W wieku zaledwie 24 lat miał już na swoim koncie 14 publikacji, co świadczyło o jego niezwykłych zdolnościach i zaangażowaniu.

W tym samym okresie uczestniczył w wykładach dotyczących analizy matematycznej, rachunku różniczkowego, fizyki matematycznej, teorii elastyczności oraz mechaniki na Uniwersytecie Kijowskim. Dodatkowo, miał okazję słuchać wykładów prowadzących umysłów, takich jak Tullio Levi-Civita w Akademii Nauk Ukraińskiej Republiki Radzieckiej. W tym czasie jego zainteresowania skupiły się na mechanice oraz teorii oscylacji, dziedzinach, któremu poświęcił resztę swojego zawodowego życia.

Ukończone studia w 1937 roku zakończył z wyróżnieniem, co podkreślało jego wysoki poziom osiągnięć akademickich. Po zakończeniu edukacji, rozpoczął pracę jako wykładowca, a w 1939 roku obronił dyplom kandydata nauk, czyli stopień doktorski. W 1940 roku otrzymał jedno z zaledwie 50 stypendiów rocznych przyznawanych przez Stalina, co jeszcze bardziej umocniło jego pozycję w świecie nauki.

II wojna światowa

W 1941 roku, w obliczu zawirowań historycznych, Władimir Czełomiej został członkiem Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików). W trakcie II wojny światowej jego zaangażowanie na rzecz inżynierii lotniczej miało kluczowe znaczenie. Pracował w Centralnym Instytucie Budowy Silników Lotniczych im. Baranowa (TsIAM) w Moskwie, gdzie podjął wiele ważnych inicjatyw.

Dzięki wsparciu Wolikowa, ówczesnego ministra lotnictwa ZSRR, Czełomiej zdołał powołać do życia zespół konstrukcyjny, którego prace zaowocowały powstaniem w 1942 roku pierwszego silnika pulsacyjnego, co miało miejsce niezależnie od działań niemieckich inżynierów. Jego odwaga nie miała granic – wywiesił na drzwiach swojego biura tabliczkę z napisem „profesor Czełomiej”, co wzbudziło niemały skandal, gdyż nie posiadał jeszcze stosownych kwalifikacji akademickich.

14 czerwca 1944 roku, otrzymał zaproszenie na Kreml od Gieorgija Malenkowa, co było dla niego wielkim zaszczytem. Został poproszony o zbadanie szczątków niemieckiego pocisku odrzutowego V-1, który wówczas spadał na terytorium Wielkiej Brytanii. Młody inżynier zyskał uznanie marszałka lotnictwa ZSRR Nowikowa, który powierzył mu zadanie jak najszybszego opracowania, skonstruowania i przetestowania radzieckiego odpowiednika tej nowej broni.

19 października 1944 roku, decyzją Komitetu Obrony Narodowej ZSRR oraz komisarza ludowego ds. przemysłu lotniczego, Aleksieja Szachurina, Czełomiej został mianowany dyrektorem oraz głównym konstruktorem w doświadczalnym biurze konstrukcyjnym OKB-51, zastępując na tym stanowisku zmarłego Nikołaja Polikarpowa.

Do końca 1944 roku, Czełomiej osiągnął znaczący krok, rekonstruując silnik V-1. Wiosną 1945 roku miały miejsce pierwsze próby jego odpowiednika, pocisku 10Ch, który był odpalany z samolotów Pe-2 w Kazachstanie. Warto zaznaczyć, że prace Czełomieja oraz jego zespołu odbywały się bez wsparcia niemieckich naukowców i inżynierów, co stanowiło istotną różnicę w porównaniu do osiągnięć takich jak te realizowane przez Korolowa czy Głuszkę.

Dalsza kariera

W 1947 roku, w trakcie pokazów lotniczych w Tuszynie, zaprezentowano nowy silnik pulsacyjny zainstalowany w myśliwcu Ła-11. To wydarzenie miało miejsce w czasie, gdy prace nad pociskami, takimi jak 10Ch i jego wersja 16Ch, były intensywnie rozwijane. Mimo że pocisk 10Ch został zaktualizowany w 1948 roku, nie został ostatecznie wprowadzony do produkcji.

Wydaje się, że biuro OKB-51, które korzystało z przestarzałej, niemieckiej technologii, nie odnosiło realnych sukcesów. W dodatku, z niektórych przekazów wynika, że Władimir Czełomiej popadł w niełaskę Stalina. W wyniku tych okoliczności, 19 lutego 1953 roku biuro to zostało włączone w skład biura OKB-155, kierowanego przez Mikojana i Guriewicza, które przejęło odpowiedzialność za prace nad radzieckimi pociskami manewrującymi. Okazało się również, że kierownictwo biura MiG sprawował brat ministra, Artiom Mikojan, a Siergiej Beria – syn Ławrientija Berii – prowadził biuro KB-1, zajmujące się układem naprowadzania pocisku Komieta.

W 1951 roku Czełomiej obronił pracę doktorską (co odpowiada polskiemu doktoratowi habilitowanemu) w moskiewskiej Wyższej Szkole Techniki imienia Baumana. Następnie, zaledwie rok później, uzyskał tytuł profesorski. Jego specjalizacja obejmowała dynamikę maszyn, wibracje, elastyczność oraz teorię serwomechanizmów.

Po śmierci Stalina oraz Berii w 1953 roku, Gieorgij Malenkow ponownie zainteresował się Czełomiejem, który zdołał przekonać sekretarza partii do pomysłu stworzenia skrzydlatych rakietowych pocisków przeciwokrętowych. Takie rozwiązanie miało potencjał zrównoważenia przewagi amerykańskiej na morzach. Na podstawie dekretu ministra przemysłu lotniczego z 9 sierpnia 1954 roku, Czełomiej został dyrektorem nowej Specjalnej Grupy Projektowej (SKG) w zakładach silnikowych nr 500. W lipcu 1955 roku SKG przekształcono w biuro projektowe OKB-52, w którym Czełomiej pełnił rolę głównego konstruktora. Biuro to przeniesiono do niewielkich zakładów mechanicznych w Rieutowie, gdzie kontynuowano prace nad nowymi rakietami dla okrętów podwodnych.

W 1955 roku Czełomiej zrealizował projekt skrzydlatego pocisku strategicznego P-5. Okazał się on bardziej efektywny w porównaniu do konkurencyjnego P-10 Bierijewa i został wprowadzony do uzbrojenia w 1959 roku. Dzięki zaawansowanej konstrukcji pocisku P-5, Czełomiej otrzymał tytuł Bohatera Pracy Socjalistycznej oraz Nagrodę Leninowską w tym samym roku, a rozwinięciem jego projektu stały się pociski P-6 i P-35, również przyjęte do służby.

Podczas prac nad pociskiem P-5, Czełomiej doszedł do wniosku, że pociski balistyczne, a nie skrzydlate rakiety, będą przyszłościowymi środkami walki, ponieważ nie wymyślono jeszcze skutecznych metod ich zwalczania. Rakiety te umożliwiały również loty kosmiczne, co stało się dla niego coraz bardziej interesujące. W końcu lat 50. XX wieku Czełomiej skoncentrował się na wykorzystaniu technologii rakiet skrzydlatych do projektowania statków kosmicznych, co doprowadziło do serii projektów o nazwie Kosmoplan. Te innowacyjne pojazdy miały charakteryzować się modułową budową oraz zdolnościami manewrowymi, a także być wyposażone w różne typy silników, w tym na paliwa ciekłe, reaktory jądrowe czy silniki jonowe, a także kapsuły powrotne do lądowań.

Latem 1957 roku, w obliczu niepowodzeń rakiety R-7 Korolowa, Czełomiej otwarcie krytykował jego działania, sugerując, że to on powinien zająć jego miejsce. Na przełomie lat 50. i 60. zakończono projektowanie skrzydlatych rakiet P-5 i P-6/P-35, które były przeznaczone do długotrwałego składowania w dedykowanych pojemnikach. Czełomiej wpadł na pomysł zastosowania tej samej technologii w projektach rakiet balistycznych oraz statków kosmicznych. W 1958 roku biuro OKB-52 przedstawiło koncepcję wielostopniowego międzykontynentalnego pocisku balistycznego, jednakże został on odrzucony na rzecz konstrukcji R-36, autorstwa Michaiła Jangiela. Natomiast następny projekt biura, UR-100, stanowił odpowiedź ZSRR na amerykański pocisk Minuteman. Dzięki pomysłowi na przechowywanie rakiet w specjalnych pojemnikach, UR-100 mógł być uruchomiony w zaledwie 3 minuty, nawet po dekadzie przechowywania.

W 1958 roku Czełomiej został również przyjęty do grona członków korespondentów Radzieckiej Akademii Nauk. To był rok, w którym miało miejsce ważne spotkanie z Nikitą Chruszczowem. 8 marca 1958 roku biuro OKB-52 wchłonęło zakłady GSNII-642 na mocy dekretu ministerstwa przemysłu lotniczego. Tego samego dnia Czełomiej zatrudnił swojego syna, Siergieja, jako inżyniera, co dało mu dostęp do najwyższych kręgów decyzyjnych w kraju. Jego nowatorskie podejście do standaryzacji i masowej produkcji elementów pocisków manewrujących, rakiet balistycznych oraz statków kosmicznych zyskało uznanie w kontekście planu Chruszczowa zmierzającego do redukcji wydatków na zbrojenia.

Rozwój rakiet UR

W 1959 roku Czełomiej został mianowany głównym konstruktorem krajowym w dziedzinie sprzętu lotniczego. W roku 1961 rozpoczął współpracę z OKB-52 nad projektem rakiety balistycznej UR-500, znanej z wyjątkowej mocy. Celem konstrukcji było dostarczenie małego, dwuosobowego statku kosmicznego na orbitę wokół Księżyca. W rezultacie Czełomiej stał się bezpośrednim konkurentem dla projektów prowadzonych przez Korolowa. Podkreślał, że jego rakieta mogłaby również wynosić duże wojskowe stacje kosmiczne. Dzięki wsparciu Chruszczowa, Czełomiej z powodzeniem powiększał swoje biuro projektowe, wchłaniając inne biura oraz fabryki w ramach przemian w przemyśle obronnym.

W marcu 1961 roku jego biuro przyjęło niektóre instytucje, w tym biura Ławoczkina oraz Cybina. Kluczowym krokiem okazało się jednak przejęcie zakładów imienia Chruniczewa, które wcześniej produkowały ciężkie bombowce dla Miasiszczewa oraz pociski Buran, a także były uznawane za liderów w obszarze metalurgii i konstrukcji lotniczych w Związku Sowieckim. Decyzja o tym zakupie została podjęta podczas kwietniowego spotkania z Chruszczowem na Krymie, podczas którego Czełomiej zaprezentował swoją koncepcję organicznego systemu kosmicznego.

Zakłady Chruniczewa zostały wybrane ze względu na przerwaną produkcję bombowców oraz rakiet Buran, co rodziło ryzyko przestojów produkcyjnych. Decyzja została potwierdzona 3 października 1960 roku dekretem Komitetu Centralnego, który również przeniósł biuro OKB-23 do filii OKB-52 i zatwierdził prace nad antysatelitarnym systemem IS.

Czełomiej zdecydował się odłożyć plany dotyczące UR-500 oraz kosmoplanów, dostrzegając trudności, które wiązałyby się z odbieraniem Korolowowi „działki” w obszarze lotów kosmicznych. Jednak w roku 1960 nadarzyła się okazja do powrotu do tego tematu. W styczniu Korolow wystosował do Komitetu Centralnego list, w którym zaproponował dynamiczny rozwój sowieckiego programu kosmicznego, prowadzonego wyłącznie przez swoje biuro. Propozycja ta zawierała plan, który miał być zaprezentowany Komitetowi w trzecim kwartale roku.

3 marca odbyło się spotkanie pomiędzy Korolowem a Chruszczowem, podczas którego popełniono błąd, polegający na braku konsultacji planu z innymi głównymi konstruktorami. W efekcie Chruszczow odesłał go po uzyskanie konsensusu. Do 30 maja Korolow przygotował nową wersję planu, uwzględniającą wkład rywali, w tym Czełomieja oraz Jangiela. Jego biuro otrzymało pięć zadań do wykonania:

• rozwój Kosmoplanu, zdolnego do lotów na Marsa i Wenus, z możliwością powrotu na Ziemię,
• zaplanowanie do 1962 roku budowy rakiety nośnej o nośności 600 ton, zdolnej do wysyłania pojazdów kosmicznych do planet – z tego planu później powstała rakieta UR-500 „Proton”,
• stworzenie załogowego rakietoplanu do lotów orbitalnych z masą 10-12 ton i zasięgiem 2500–3000 km,
• opracowanie projektu satelity rozpoznawczego Upravlenniye Sputnik (US) z reaktorem jądrowym P6,
• zmodyfikowanie Kosmoplanu do zastosowań antysatelitarnych w projekcie Istrebitel Sputnik (IS).

Czełomiej uzyskał oficjalne zatwierdzenie dotyczące zakończenia projektu bezpilotowego Kosmoplanu 23 czerwca 1960 roku, poprzez dekret O produkcji różnych rakiet nośnych i statków kosmicznych. Pierwszy test bezpilotowej wersji Kosmoplanu odbył się 21 marca 1961 roku. Dekret z 13 maja, dotyczący reorganizacji sowieckiego programu kosmicznego, umożliwił mu porzucenie projektów międzyplanetarnych i skupienie się na księżycowym statku LK-1.

1 lutego 1962 roku Czełomiej uczestniczył w konferencji w Picundzie, gdzie przedstawił rakietę UR-200 na tajnym pokazie osiągnięć przemysłu. Zatwierdzenie projektu UR-500 miało miejsce 24 kwietnia 1962 roku, a projekt został sfinalizowany w roku 1963. Rok później rozwiązano kluczowe problemy techniczne, a w jesieni Chruszczow zapoznał się z makietą UR-500, co miało miejsce na nowym stanowisku startowym. Wówczas Chruszczow zadał kluczowe pytanie dotyczące przyszłości zasobów.

W listopadzie 1962 roku Czełomiej przejął biuro OKB-301 oraz OKB-23 Miasiszczewa. Po usunięciu Chruszczowa z władzy, 13 października 1964 roku, ujawniło się, że Czełomiej zaniedbał kontakty z Ustinowem. Po objęciu władzy przez Breżniewa, Ustinow, z niechęcią do Chruszczowa, podjął działania w celu oceny projektów Czełomieja. W wyniku tej analizy uznano rakietę R-36 Jangiela za lepszą od UR-200.

UR-500 kontynuowano jako rakietę kosmiczną przeznaczoną do wysyłania statku LK-1 na orbitę Księżyca. Wkrótce jednak projekt został anulowany, gdy Korolow zyskał kontrolę nad całym programem księżycowym. Dzięki zmianom w nadzorze i wsparciu ze strony Grieczki, Czełomiej mógł prowadzić prace nad Ałmaz i TKS, jednak jego propozycje misji na Księżyc i Marsa zostały odrzucone.

Pierwszy start rakiety UR-500 miał miejsce 16 lipca 1965 roku, wprowadzając rakiety pod nazwą Proton, zgodnie z serią satelitów, które wynoszono w ramach tego projektu. Pomimo że Czełomiej nie zrealizował załogowych lotów na Księżyc, rakiety te stały się fundamentem rodziny Proton, utwierdzając swoją rolę w radzieckich i rosyjskich lotach kosmicznych do XXI wieku.

W dniu 28 grudnia 1966 roku Nikołaj Kamanin, w towarzystwie generałów, odwiedził biuro Czełomieja. Spędzili wspólnie pięć godzin, co było najdłuższym spotkaniem do tej pory. Goście byli pod wrażeniem porządku w warsztatach oraz jakości wykonania. Czełomiej obiecał wizytę, dziękując za gościnność poprzez przesłanie nagrań z misji Gemini oraz Apollo.

Po akceptacji drugiej fazy projektu Ałmaz, w styczniu 1976 roku Grieczko zmarł w wyniku ataku serca, co osłabiło pozycję Czełomieja. Wkrótce po tym Ustinow anulował program Ałmaz 19 grudnia 1981 roku, skoncentrowując biuro Czełomieja na rozwijaniu międzykontynentalnych pocisków.

Śmierć

Władimir Czełomiej był w dobrej kondycji fizycznej aż do tragicznego incydentu w grudniu 1984 roku. Wtedy to, podczas zamykania drzwi swojego garażu, doszło do nieszczęśliwego wypadku, w wyniku którego został przygnieciony przez swój mercedes.

W obliczu poważnych obrażeń, szczególnie złamania nogi, został przewieziony z jego daczy do jednego z moskiewskich szpitali. Niestety, podczas rozmowy telefonicznej ze swoją żoną, zmarł na skutek rozległego zatoru, co składa się na smutne zakończenie jego życia.

Ostatecznie, Czełomiej znalazł miejsce spoczynku na cmentarzu Nowodziewiczym w Moskwie.

Odznaczenia i nagrody

Władimir Czełomiej otrzymał szereg prestiżowych odznaczeń i nagród, które odzwierciedlają jego znaczący wkład w rozwój nauki i technologii. Oto lista jego osiągnięć:

• Bohater Pracy Socjalistycznej, przyznany w latach 1959 oraz 1963,
• Nagroda Państwowa ZSRR, otrzymana w latach 1967, 1974 oraz 1982,
• Nagroda Leninowska, przyznana w 1959 roku,
• Order Lenina, który otrzymał czterokrotnie,
• Order Rewolucji Październikowej,
• Medal Żukowa, przyznany za nadzwyczajny wkład w awiację w 1975 roku,
• Medal Lapunowa, honorujący nadzwyczajny wkład w dziedzinie matematyki i mechaniki,
• członkostwo w Akademii Nauk ZSRR od 1962 roku, wcześniej jako członek korespondent od 1958,
• członek korespondent Międzynarodowej Akademii Astronautyki od 1974 roku.

Osiągnięcia te świadczą o jego wybitnych zasługach oraz wpływie na rozwój technologii w swoim kraju i na świecie.

---

Oceń: Władimir Czełomiej

---